ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ»

Α. ΧΡΗΣΙΜΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Κέντρου Λεξικολογίας, Αθήνα 1998.
2. Εμ. Κριαρά, Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Δημοτικής Γλώσσας, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, Αθήνα 1995.
3. Τεγόπουλου – Φυτράκη, Ελληνικό Λεξικό, Αθήνα 1995.
4. Α. Ιορδανίδου (και ομάδα φιλολόγων), Οδηγός της Νεοελληνικής Γλώσσας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999. (τόμοι α΄ και β΄)
5. Α. Ιορδανίδου, Τα ρήματα της Νέας Ελληνικής, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1992.
6. Ι. Παπαζαφείρη, Λάθη στη χρήση της γλώσσας μας, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 1988 τόμος α΄ και 1997 τόμος β΄.
7. Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Νεοελληνική Γραμματική, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1979.

Β. ΧΡΗΣΙΜΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΜΕ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Γ. Δημακόπουλου, Λέξη και έκφραση, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1997.
2. Α. Μπουλογιώργου, Γλωσσική Αγωγή, εκδ. Βιβλιοπωλείου Κηρήθρες, Τρίκαλα 1991.
3. Κ. Δημητριάδου – Χρηστίδου, Β. Ζέττα, Χ. Σημανδράκου, Γλώσσα και Περιεχόμενο, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη 1997.

Γ. ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ – ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ 

ΡΗΜΑΤΑ

1. Ρήματα με δύο –λλ-: Τα ρήματα σε –λλω γράφονται με δύο λάμδα στους εξακολουθητικούς χρόνους (ενεστώτας, παρατατικός, εξακολουθητικός μέλλοντας) π.χ. αναβάλλω, ανατέλλω, ποικίλλω. Εξαιρούνται τα: θέλω, οφείλω. Στους στιγμιαίους χρόνους (στιγμιαίος μέλλοντας, αόριστος, παρακείμενος, υπερσυντέλικος) σχηματίζουν την κατάληξη με ένα λάμδα. Παράδειγμα: μεταβάλλω, μετέβαλλα, θα μεταβάλλω (εξακολ. μελλ.), θα μεταβάλω (στιγμ. μελ.), μετέβαλα, έχω μεταβάλει, είχα μεταβάλει. Προσοχή! Τα ρήματα σε –λλω που στην παραλήγουσα έχουν –ε- (αναγγέλλω, ανατέλλω, καταστέλλω) στους στιγμιαίους χρόνους εκτείνουν το –ε σε –ει (ανήγγειλα, ανέτειλα, έχω καταστείλει).
2. Ρήματα σύνθετα με το ρήμα άγω: Το ρήμα άγω προέρχεται από την αρχαία ελληνική και σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως σύνθετο με διάφορες προθέσεις. Τα σύνθετα αυτά ρήματα γράφονται στους εξακολουθητικούς χρόνους με το θέμα –αγ- και στους στιγμιαίους με το θέμα –αγαγ-. Π.χ. παράγω, παρήγα, θα παράγω, θα παραγάγω, παρήγαγα, έχω παραγάγει, είχα παραγάγει. Η υποτακτική σχηματίζεται ως εξής: Ενεστώτας: να παράγω, Αόριστος: να παραγάγω, Παρακείμενος: να έχω παραγάγει.
3. Η αύξηση στα σύνθετα ρήματα: Στα σύνθετα ρήματα με διάφορες προθέσεις η αύξηση μπαίνει μετά την πρόθεση στον παρατατικό και στον αόριστο. Η αύξηση αυτή διατηρείται όταν τονίζεται και χάνεται όταν δεν τονίζεται. Έτσι, παραμένει στα τρία πρόσωπα του ενικού και στο τρίτο πληθυντικό. Π.χ. εξέφραζα, εξέφραζες, εξέφραζε, εκφράζαμε, εκφράζατε, εξέφραζαν. Σημείωση: η αύξηση αυτή δεν μπαίνει στην προστακτική του αορίστου: μετάφρασε, μεταφράστε, παράδωσε, παραδώστε.
4. Η Μετοχή: μετοχή έχουν: α) ο ενεστώτας στην ενεργητική φωνή (-οντας, -ώντας) και σπάνια στην παθητική φωνή (-όμενος, -ώμενος και σπανιότερα –άμενος ή –ούμενος)  β) ο παρακείμενος στην παθητική φωνή (-μένος). Η μετοχή του ενεργητικού ενεστώτα είναι άκλιτη και γράφεται με όμικρον όταν δεν τονίζεται ενώ με ω μέγα όταν τονίζεται (π.χ. δένοντας, γράφοντας, γελώντας, μιλώντας). Η παθητική μετοχή έχει τρία γένη και κλίνεται σαν επίθετο, γράφεται με όμικρον όταν είναι προπαροξύτονη (εργαζόμενος, προστατευόμενος) και με ωμέγα όταν είναι παροξύτονη (βεβαιωμένος, θυμωμένος). Ορισμένες όμως προπαροξύτονες που προέρχονται από λόγια ρήματα γράφονται με ωμέγα: τιμάω – τιμώμενος, δαπανάω – δαπανώμενος, περισπάω – περισπώμενος.  Τα ρήματα που έχουν χειλικό χαρακτήρα (π,β,φ, πτ) σχηματίζουν τη μετοχή παθητικού παρακειμένου με δύο μ: γράφομαι – γραμμένος, κόβομαι – κομμένος. Τα ρήματα που έχουν κατάληξη –υνω σχηματίζουν την παθητική μετοχή με κατάληξη –υσμένος ή –υμένος (απομακρύνω – απομακρυσμένος). Εξαιρούνται: αποθαρρημένος, επιβαρημένος.
5. Η Προστακτική: Στην ενεργητική φωνή προστακτική έχει ο ενεστώτας (π.χ. γράφε, γράφετε, αγάπα, αγαπάτε) και ο αόριστος (π.χ. γράψε, γράψετε, αγάπησε, αγαπήστε και στην παθητική φωνή ο αόριστος (π.χ. γράψου, γραφτείτε, αγαπήσου, αγαπηθείτε). Λιγότερο εύχρηστη είναι η προστακτική του παθητικού ενεστώτα (π.χ. γράφου, γράφεστε). Προσοχή! Τα σύνθετα ρήματα σχηματίζουν την προστακτική αορίστου χωρίς αύξηση, όπως και τα απλά (π.χ. παράδωσε και όχι παρέδωσε, μετάφρασε και όχι μετέφρασε). Προσοχή στις καταλήξεις: -είτε: β΄πληθυντικό προστακτικής αορίστου ενεργητικής φωνής α΄συζυγίας (-ω, -ομαι) και β΄συζυγίας (-ώ, -ιέμαι/-ούμαι/-ώμαι) π.χ. κρατηθείτε, θυμηθείτε. –ήστε: β΄πληθυντικό προστακτικής αορίστου ενεργητικής φωνής της β΄συζυγίας π.χ. σταματήστε, ξεκινήστε. -ίστε: β΄πληθυντικό προστακτικής αορίστου των ρημάτων που έχουν κατάληξη –ίζω: ζωγραφίζω – ζωγραφίστε, διαφημίζω – διαφημίστε.
6. Το ρήμα λείπω (καθώς και τα σύνθετά του) γράφεται σε όλους τους χρόνους με ει. Ωστόσο τα παράγωγα και τα σύνθετά του σχηματίζονται από το θέμα είτε του ενεστώτα (λειπ-) οπότε τρέπονται συνήθως σε οι, είτε του αορίστου (λειψ-), είτε του αορίστου β΄ της αρχαίας (λιπ-), οπότε παίρνει και δύο λάμδα. Π.χ. λείπω, εκλείπω, εγκαταλείπω, ελλιπής, έλλειμμα, έλλειψη, ελλειπτικός, υπολείμματα, λοιπά, κατάλοιπα, υπόλοιπος, υπολείμματα.
7. Τα ρήματα αλείφω και αμείβω γράφονται με ει όμως τα παράγωγά τους γράφονται με οι: αλοιφή, αμοιβή, απαλοιφή, ανταμοιβή, αργυραμοιβός.
8. Τύποι καθαρεύουσας. Στην οριστική αορίστου κάποιων ρημάτων της καθαρεύουσας που τα χρησιμοποιούμε ακόμη, θα πρέπει να παραμείνει ο παλιός τύπος με κατάληξη –η. (συνέβη, παρέστη, υπέστη, ανεστάλη, ετέθη, κλπ.)